Terug naar overzicht blogs

Samenvatting deel 1

Het gilde van Onze-Lieve-Vrouw der Klerken te Sluis had in de Onze-Lieve-Vrouwekerk sinds 1329 een eigen kapel. Inkomsten werden verkregen uit schenkingen en rentes. Een bijzondere erfelijke rente van de stad werd ontvangen over de Sint-Juliaansplaats. In het jaar 1393 wordt deze rente uitgekeerd aan deken Janne f[ilius] Heindricx. Opmerkelijk is een overgeleverde lijst van juwelen uit 1526 waarop de bezittingen van het gilde, inmiddels Onze-Lieve-Vrouw ter Sneeuw geheten, vermeld staan. In 1569 werd het totale bezit overgedragen aan de kerkmeesters van de Onze-Lieve-Vrouwekerk wegens gebrek aan belangstelling voor het gilde. Wat is de relatie met rederijkers?

Opvoeringen

Was het gilde van Onze-Lieve-Vrouw der Klerken betrokken bij toneelopvoeringen? Op welk moment was er daadwerkelijk sprake van rederijkersactiviteiten of een rederijkersgilde? Aangezien vaststaat dat in de 15^e eeuw flink wat rederijkerswedstrijden gecombineerd werden met schutterswedstrijden, is het belangrijk om ook wedstrijden van de schutters van Sluis bij onze bespreking te betrekken. Andrew Brown geeft met tal van voorbeelden aan dat er in de eerste helft van de 15^e eeuw meer wedstrijden werden georganiseerd dan in de eeuw ervoor. Dit hing samen met een grotere bereidheid van de overheden om meer subsidie te verstrekken teneinde de eer van de stad te kunnen verdedigen. In het bijzonder in de periode tussen 1440 en 1462 waren de verstrekte subsidies genereus. Voorbeelden van Sluis zijn de schutterswedstrijden in 1424 (£ 357) en in 1443 (£ 72). [10]

1399
De stad betaalt 3 schellingen en 4 grooten aan diverse personen die hebben meegelopen in de processie als apostelen en profeten.[11]

1405
Jan Godevaards zoon verkleed als de dood, hij ghinc in processien voor tvors. Sacrament in figuren van den dood, scietende naer de liede, die in de vors. processie ghinghen. [12]
Of hierbij leden van het gilde der klerken een rol speelden, is niet bekend.

1407
Janne f[ilius] Heindricx thelpen den costen bi hem als deken van Onser Vrouwen ghilde ghedaen, alse den personen in voormen van apostelen en profeten ghaende voor Helege Sacrament, ghevende voor de noene ende snoens eten ende drincken. [13]
Nu is het gilde duidelijk wel betrokken. We zagen eerder Janne f. Heindricx in 1393 genoemd als deken van dit gilde.

1411
ghegheven bi overeendraghene van der wet den personen, die speelden den XV^sten dach van Maerte IIII^c ende tiene een spel of exempel up de place voor scepenenhuus, te hulpen van haerlieder costen, 12 schellingen. [14]
Voor het schepenhuis werd een exempel opgevoerd. Wie de spelers waren, blijft onbekend.

1427
Jan van Dale is in 1853 op zoek naar: Cornelis Sarreau, Een nieuw Spel-ofte Comedieboeck uit 1427. Het gaat om een handschrift dat naar zijn zeggen tot 1775 in het archief van Sluis aanwezig was. [15] Het handschrift blijft onvindbaar. Dus weten we niet wat voor spelen en/of kluchten erin gestaan hebben en of deze werden uitgevoerd in Sluis of elders en evenmin of het gilde der klerken iets mee te maken heeft gehad.

1441-1443
Dit zijn jaren waarin de magistraat niet alleen bijzonder gul is met subsidies, maar het ook goed vindt dat er wedstrijden in Sluis georganiseerd worden. We zagen hierboven dat er in 1443 £ 72 werd uitgegeven voor een schutterswedstrijd. In 1441 en 1442 ging het echter om een toneelwedstrijd ter ere van Onze-Lieve-Vrouw. [16] Het is aannemelijk dat het gilde Onze-Lieve-Vrouw der klerken hierbij een rol heeft gespeeld. Onzeker is of er bij de deelnemers al gesproken kan worden van rederijkers. In de stadsrekeningen van Oudenaarde is er in 1441 voor het eerst sprake van ghesellen van retorike. Vanaf 1444 is dat daar nog de enig gebruikte omschrijving. [17] Als de Sluizenaren in 1443 meedoen aan een wedstrijd in Nieuwpoort, worden daar in de stadsrekeningen de deelnemers omschreven als de[n] ghezelle[n] van esbatemente. [18]

Duidelijk is in ieder geval dat we in die jaren in een overgangsfase zitten van ghesellen van esbattementen naar ghesellen van (der) retorike. Dat zal ook voor Sluis gegolden hebben. Mogelijk valt de overgang samen met de verandering van naam van het gilde van Onze-Lieve-Vrouw der klerken in Onze-Lieve-Vrouw ter Sneeuw.

Onze-Lieve-Vrouw ter Sneeuw

Om te bepalen op welk moment die naamsverandering plaatsgevonden heeft, kan het volgende wonder enige steun bieden. Het gaat over een 55 jaar oude weduwe die leefde in de parochie van het Heilig Kruis in een armenbuurt van Brugge. In de zomer van 1464 werd zij getroffen door een aanval van hoge koorts. Haar conditie verslechterde in hoog tempo: ze kreeg zweren, raakte geïnfecteerd door wormen en haar darmen stonden op springen en verspreidden afschuwelijke luchten . De chirurgijn wist niet hoe te handelen. Toevalligerwijs naderde de feestdag van Onze-Lieve-Vrouw ter Sneeuw op 5 augustus. De viering ervan werd gewoontegetrouw luid verkondigd door heel Brugge. De vrouw hoorde dat lawaai en liet informeren wat er aan de hand was en zo hoorde zij van de op handen zijnde feestdag. De weduwe begon te bidden tot Onze-Lieve-Vrouw ter Sneeuw. Reeds na het derde gebed geraakte zij in extase, sprak niet meer en bewoog niet langer, zag en hoorde niets. Zij had een visioen van de Maagd Maria. Toen ze weer bij zinnen kwam, waren haar wonden geheeld en was haar kwaal genezen. In grote blijdschap riep ze driemaal: “Maria”! Hierop snelden de buren toe, denkende dat ze lag te gillen van de pijn. Een van de buren legde haar uit dat het visioen dat ze had gehad van Onze-Lieve-Vrouw ter Sneeuw geweest moest zijn. Haar biechtvader adviseerde haar daarom een pelgrimage te doen naar Sluis waar een beeld van Maria ter Sneeuw werd vereerd. Het bleek echter niet de Maria te zijn, die de weduwe in haar visioen had gezien. Haar geest kwam pas tot rust toen ze was weergekeerd in Brugge en daar de juiste afbeelding aantrof van Onze-Lieve-Vrouw. [19]

Als er in 1464 in Sluis een beeld is van Onze-Lieve-Vrouw ter Sneeuw, dan is de aanwezigheid van een gilde van Onze-Lieve-Vrouw ter Sneeuw aannemelijk. De overgang van de ene naam naar de andere zal hebben plaatsgevonden tussen 1441 en 1464. Tot nader order gaan we dan uit van ca. 1450. Maar ook hiermee is nog niets vastgesteld over rederijkers of een rederijkerskamer.

1483
In dit jaar zijn er Sluize rederijkers die deelnemen aan een toneelwedstrijd (annex schuttersfeest) in Hulst. De stadsrekeningen van Hulst vermelden:

Item ghep[rese]nteert den conync met zinen ghesel
scape vand[en] stede vand[en] sluus die hier
zeere properlickene met scoonen ghetale
quamen ende zeere schoonen staet hilde[n]
ende die oec met hemlied[en] brochten eene
ghe vand[en] Retorycken en[de] esbatementers vand[en]
zelu[en]stede die hier esbatementen ende
groote ghenouchte bedreuen al tsame[n]
viij k[annen] R[ijns] ten pryse als vo[r]en comt ix s[chellingen] [20]

In het gezelschap van de koning (van de schutters) uit Sluis bevonden zich ook enige rederijkers. Dus niet het gehele gilde of de gehele kamer was aanwezig. Opnieuw ontbreekt een verband met het gilde van Onze-Lieve-Vrouw ter Sneeuw.

1486
In dit jaar organiseert Sluis een esbattementenwedstrijd annex schietspel in mei. [21] Een soortgelijke wedstrijd bezocht Sluis in hetzelfde jaar in Eeklo. [22]

1496
De volgende gelegenheid waar we weer rederijkers uit Sluis ontmoeten, is bij het landjuweel in Antwerpen in 1496. Het is zeker dat Sluis heeft meegedaan, er werden zelfs prijzen gewonnen, [23] maar opnieuw moeten we het stellen zonder enige naam of aanwijzing.

1577
Er is een flinke sprong in de tijd nodig voor we weer een spoor hebben. Eerder zagen we dat het Onze-Lieve-Vrouwgilde in 1569 haar bezittingen overdroeg aan de kerkmeesters. In de overdracht stond ook dat het gilde haar bijeenkomsten hield in de Onze-Lieve-Vrouwkerk. Deze kerk verkeerde echter in vervallen staat en in 1577 stortte de kerk uiteindelijk zelfs in. Nu bestond er geen gilde en geen kerk meer. Maar er waren in dat jaar nog wel rederijkers blijkens een optreden op de meidag in het plaatsje Middelburg in Vlaanderen: Betaelt Cornelis Zoorghe ende Jacop Wouters van den presentwijn ghepresenteert die van de Retorycke ter Sluus up den meydach 1577 laestleden 8 l[i]b[er] 5 s[chellingen] par[isis]. [24]

Dit is dus het resultaat van het overzicht van bijna 200 jaar: Die van de Retorycke, wordt vervolgd…

Bronnen

[10] Brown, Andrew, Civic Ceremony and Religion in Medieval Bruges c. 1300–1520, New York 2011, 173-174.
[11] Juten, G.C.A., ‘Slusana Sacra’, Annales de la Société d’Émulation 54 (1904), Bruges 1905, 218-219; overgenomen uit Sluis Stadsrekening 7 (1 sept 1398 – febr 1400), deze is verloren gegaan.
[12] Ibidem, 219; overgenomen uit Sluis Stadsrekening 8 (1 mrt 1404 – 4 juli 1405), deze is verloren gegaan.
[13] Ibidem; overgenomen uit Sluis Stadsrekening 10 (1407 – dec 1408), deze is verloren gegaan.
[14] Ibidem; overgenomen uit Sluis Stadsrekening 12 (2 maart 1411 – 21 apr 1412), deze is verloren gegaan
[15] Dale, J.H. van, De Navorscher, jaargang 3 1853, 98. A.J. van der Aa vermeldt in zijn Biographisch woordenboek der Nederlanden uit 1874 het jaartal 1421 bij dit handschrift.
[16] Zie voor de bronnen en de deelnemers de pagina Sluis Evenementen.
[17] Ramakers, B.A.M., Spelen en figuren. Toneelkunst en processiecultuur in Oudenaarde tussen Middeleeuwen en Moderne Tijd. Amsterdam 1996, 109.
[18] Zie noot 16.
[19] Brown, Andrew, Civic Ceremony and Religion in Medieval Bruges c. 1300–1520, New York 2011, 158-159.
[20] GA Hulst Stadsrekeningen 109 (1483-1484), f. 60r.
[21] Stadsarchief Gent, Reeks 400, stadsrekeningen Gent 1485-1486, 41v.
[22] Keirsbilck, G. van, ‘Letterkundig leven te Kaprijke in de vijftiende en zestiende eeuw’, Jaarboek de Fonteine, 14-15 (1964-1965), 12-13.
[23] Zie bijvoorbeeld: Autenboer, E. van, ‘Een landjuweel te Antwerpen in 1496?’, Jaarboek de Fonteine, 29 (1978-1979) deel 1, 136.
[24] Rijksarchief Gent, fonds Middelburg in Vlaanderen nr. 15, stadsrekening Middelburg 1576-1577, n.g.

Geplaatst door Jan van Loo op 21 juni 2016.

Terug naar Rederijkers in Zeeland