Terug naar overzicht blogs

Sommelsdijk is gelegen op het eiland Goeree-Overflakkee en heeft een aparte geschiedenis. Van Dixhoorn schrijft in zijn boek over rederijkers in de Noordelijke Nederlanden: De ambachtsheerlijkheid Sommelsdijk op het Hollandse eiland Overflakkee was Zeeuws. [1] Van Boheemen en Van der Heijden beginnen in hun Retoricaal Memoriaal de paragraaf over de rederijkers van Sommelsdijk met de volgende opmerking: In de statuten van de Sommelsdijkse kamer (…) staat ten onrechte vermeld “Sommelsdijck in Zeelant”. Sommelsdijk ligt op Goeree-Overflakkee, dat immers het zuidelijkste deel van Holland is. [2]

Deze twee volkomen verschillende standpunten leveren twee vragen op: – Waar komt die Zeeuwse aanspraak op Sommelsdijk vandaan? – Is er bewijs dat die aanspraak rechtvaardigt?

De Zeeuwse oorsprong van Sommelsdijk blijkt al uit twee aktes in het archief van de heerlijkheid Sommelsdijk: 1.1 Akte van uitgifte door Jacoba van Beieren aan haar moeder Margaretha van Bourgondië tot bedijking van een gors genaamd Sommelsdijk, gelegen in Zeeland beoosterschelde, met ambacht, ambachtsrecht, tienden, vogelrijen, visserijen, veren, giften van kerken en andere rechten en inkomsten, 1418 [3] 1.2 met vidimus van schepenen en raad van Middelburg, 1527. [4] De letterlijke betekenis van vidimus is ‘wij hebben gezien.’ In een vidimus-akte verklaart een autoriteit een oudere akte gezien te hebben, waarna de volledige tekst van die oudere akte volgt. Een vidimus geldt daardoor als een gelegaliseerd afschrift.

 

De akte uit 1418 (4)

In Tirions Tegenwoordige Staat wordt opgemerkt: De Heerlijkheid van Sommelsdijk, waarvan de Pagt altoos, ten profyte van de Graaflykheid van Zeeland, in de Rekeningen van Beoosten-Schelde plagt verantwoord te worden, is in den jaare 1417 door Vrouw Jakoba, als Graavinne van Zeeland, uitgegeven (…) Zy is altyd voor Zeeuwschen bodem en Ambagt bekend en gerekend geweest, en wordt nog, als een onveranderlyk Erfleen van Zeeland, van de Staaten deezer Provincie gehouden. [6]

Ondanks de erkenning in 1578 door Holland dat Sommelsdijk Zeeuws was, is er na de vorming van de Republiek door Holland wel aanspraak gemaakt op het welvarende Sommelsdijk. De Staten van Zeeland hebben echter telkens verwezen naar de aktes zoals die van 1418 en telkens gelijk gekregen. [7]

In 1696 beschrijft M. Smallegange in zijn Nieuwe Cronyk alle uitsluitend tot Zeeland behorende gebieden. Hij noteert ook: Sommelsdijck, met S. Christoffels-polder, en Onweert. ’t Samen groot 3100 Gemeten, 109 Roen. [8]

Ook kaartmakers tonen de speciale situatie van Sommelsdijk. Op de kaart “Zeelandia Commitatus” van W. Blaeu uit 1635, gebeurt dat zeer subtiel met een stippellijntje rond Sommelsdijk.

Fragment uit “Commitatus Zeelandia” van W. Blaeu. (1635)

Fragment uit “Nieuwe kaart van het Graafschap Zeeland” (1735)

Op de “Nieuwe Kaart van het Graafschap Zeeland” uit 1735, uitgegeven door R. en J. Ottens, staat Sommelsdijk prachtig als exclave aangegeven. Van Deventer geeft duidelijk de grens van de exclave aan en gebruikt voor het gebied Sommelsdijk een afwijkende kleur.

Bij de nieuwe bestuurlijke indeling in 1805 werd Sommelsdijk ingedeeld bij Holland. [9] Door de grondwetswijziging van 1840 werd Holland gesplitst en ontstonden er twee provincies, Noord-Holland en Zuid-Holland. Sommelsdijk behoort vanaf die tijd tot Zuid-Holland.

Sommelsdijk is dus vanaf zijn ontstaan in de 15^e eeuw tot 1805 Zeeuws gebied geweest. Het was een Zeeuwse exclave in Holland. Een exclave is een gebied van een land, dat niet vastzit aan de rest van het land. Elke enclave is per definitie ook een exclave. Maar een exclave is niet altijd een enclave. Enclaves moeten altijd geheel omsloten zijn door het grondgebied van een ander land (of in dit geval een ander graafschap/provincie). (10) Dat is bij Sommelsdijk niet het geval, want die plaats grenst ook aan het Haringvliet. Sommelsdijk is dus echt een geval apart. De rederijkers uit Sommelsdijk zijn actief geweest in de periode dat Sommelsdijk Zeeuws was. Daarom zal de rederijkerskamer van Sommelsdijk worden betrokken in het onderzoek naar de Zeeuwse rederijkerscultuur, ondanks het feit dat hij al figureert in het onderzoek van de Hollandse kamers door Van Boheemen en Van der Heijden. Op Rederijkers in Zeeland wordt veel uitgelegd over de geschiedenis van de rederijkers van Sommelsdijk met veel aandacht voor het statuut uit 1515.

In de polder rond Sommelsdijk moeten in de 18^e eeuw grenspalen hebben gestaan die de grens tussen de Graafschappen Holland en Zeeland aangaven. Bij een herinrichting van de polder verdwenen de palen. Een van die grenspalen is verplaatst en staat nu op de dijk tussen Middelharnis en Sommelsdijk en wel op de plek waar Holland ooit eindigde en waar een apart stukje Zeeland begon. Links de Hollandse zijde, rechts de Zeeuwse.

Ko Dek Met dank aan Jan Begheyn voor zijn belangwekkende juridische opmerkingen

Bronnen

[1] Arjan van Dixhoorn, Lustige Geesten. Rederijkers in de Noordelijke Nederlanden (1480-1650). Amsterdam 2009, 12.

[2] F.C. van Boheemen en Th.C.J. van der Heijden, Retoricaal Memoriaal. Delft 1999, 782.

[3] Nationaal Archief. Inventaris van het archief van de heerlijkheid Sommelsdijk, 1418-1696. Toegang: 3.19.49. 1.1_R-groot Sommelsdijk akte uit 1418.

[4] Nationaal Archief. Inventaris van het archief van de heerlijkheid Sommelsdijk, 1418-1696. Toegang: 3.19.49 1.2 Vidimusakte van Middelburg, 1527.

[5] J.C. Both , Sommelsdijk 200 jaar Hollands. In: Historisch tijdschrift ‘De Ouwe Waerelt’, nr.13. Middelharnis 2005, 33-35.

[6] Hedendaagsche historie, of Tegenwoordige staat van alle volken; XXste deel; vervolgende de beschrijving der Vereenigde Nederlanden, en wel in ’t byzonder van Zeeland, Isaak Tirion, Amsterdam 1753, 570.

[7] Ibidem, 571-572.

[8] M. Smallegange, Nieuwe Cronyk van Zeeland, Eerste deel. Middelburg 1696, 306.

[9] W.J.C. van Hasselt, Nederlandse Staatsregelingen en Grondwetten, Alphen aan den Rijn, 1979, 130. 10. Milo van Bokkum, Grensstreken. Waarom grenzen liggen waar ze liggen. Amsterdam 2021, 21.

Geplaatst op 9 februari 2023.

terug naar Rederijkers in Zeeland