Boekwinkeltje: Panorama van Middelburg

17 november 2022

Elke maand belichten we één van de vele uitgaven van het KZGW die nog steeds te koop zijn. Deze maand: het Panorama van Middelburg. Reproductie van het grote panorama van Middelburg omstreeks 1670 uitgegeven door Claes Jansz. Visscher. Zes bladen met een toelichting door A.F. Wennekes, in map 50 x 60 cm. Klik hier om het te kopen bij Boekwinkeltje.nl

Wie vanaf de zuidkant, langs de Nieuwlandse weg, Middelburg nadert ziet recht voor hem de Oostkerk, een koepelkerk van het midden der zeventiende eeuw. Links daarvan verrijst trots de 86 meter hoge Abdijtoren (de ‘Lange Jan’) en verder links het middeleeuwse stadhuis van de Zeeuwse hoofdstad. Evenals op de stadsgezichten van de zeventiende eeuw is ook thans nog de Lange Jan met de kerken (Koorkerk en Nieuwe Kerk) de spil. De Nieuwlandse weg ligt langs het vroegere havenkanaal van Middelburg en via dit kanaal voeren de schepen de stad binnen. Het hier besproken panorama van ca. 1671 laat het druk beweeg van schepen en de daarmee verwante bedrijven en gebouwen zien. Het Middelburg in zijn bloeiperiode al waren toen al tekenen aanwezig dat de welvaart aan het tanen was.

Aan het vierbladige panorama is los de inhoudrijke beschrijving van A.F. Wennekes, die op het rijksarchief in Zeeland de kaartencollectie beheert, toegevoegd. Uit deze beschrijving blijkt duidelijk dat van Middelburg in de zestiende en zeventiende eeuw heel wat stadsgezichten bestaan die aangeven dat men hier met een belangrijke stad te maken had. Wennekes wijst er op dat na 1609, het beginjaar van het Twaalfjarig Bestand, zich in het noorden een grote bloei van kunsten en wetenschappen, gepaard met belangrijke activiteiten op stedenbouwkundig gebied, manifesteert, die bij een tamelijk breed en gegoed publiek de behoefte aan stadsgezichten doet ontstaan. Een behoefte waarop kaartmakers/cartografen en uitgevers gretig inspelen en zo ontstaat een standaardtype van een panorama. Om Wennekes te citeren: ‘Dit type stadspanorama bestaat uit vier platen, hoog circa 40, breedte circa 210 cm, met aan de bovenkant een Latijns opschrift in grote witte kapitalen op zwarte ondergrond, circa 3 cm hoog, en aan de onderkant een gedrukte beschrijving en korte geschiedenis van de stad, meest in 18 kolommen’. Met een dergelijk panorama behoefde de burger niet buiten de stadswallen te gaan om van daaruit zijn stad: laten we Amsterdam of Middelburg nemen, te bewonderen. Hij kon dat nu binnenshuis doen. Op de voorgrond van de stadsgezichten treft men afbeeldingen van de bedrijvigheid van de bewoners, zoals werven, houtzagerijen, bleekvelden, lijnbanen etc. aan met allerlei figuren om het geheel te accentueren. De lijn is door te trekken tot vandaag. Ook nu is de vraag naar kaarten, plattegronden en stadsgezichten groot. De reproductietechniek heeft zich zo ontwikkeld dat het in een aantal gevallen moeilijk is origineel van reproductie te onderscheiden. Ook nu wil men zijn gewest of stad, al is het dan drie of vier eeuwen geleden, in huis hebben. Een belangstelling die weliswaar wortels heeft in chauvinisme en nostalgie, maar ook terug te voeren is naar werkelijke belangstelling èn naar goede wandversiering.

In 1977 werd in Amsterdam en Toronto een tentoonstelling gehouden over de Opkomst en bloei van het Noord-Nederlandse stadsgezicht in de 17de eeuw, waarvan men een fraaie catalogus met dezelfde naam heeft overgehouden. Daarin wordt vermeld dat de Zuidelijke Nederlanden in veel opzichten een veel rijkere schilderstraditie hadden dan de Noordelijke met name voor de landschapskunst waarin kastelen, dorpen en steden een plaats kregen. Pieter Brueghel (ca. 1525-1569) is hiervan een voorbeeld. Geavanceerder waren de Vlamingen en Brabanders ook wat de productie van gedrukte profielen van steden betreft. In Holland heeft het geduurd tot de komst van de Vlaamse immigranten in de jaren na 1585 dat er schoorvoetend een productie op gang kwam. Pieter Bast, een Vlaamse immigrant, maakte op zijn tocht door de Noordelijke Nederlanden tekeningen van Middelburg en Veere maar met Bijbelse voorstellingen op de voorgrond. Ook Hans Bol en Jacob Savery zullen de noordelingen beïnvloeden. Maar het is met Pieter Bast dat de productie van wandkaarten en stadsprofielen werkelijk begint. Het is de Amsterdammer Claes Jansz. Visscher die na 1600 de bloeitijd inluidt van het genre profielen, stadsplattegronden en stadsgezichten, een specialisme in de prentenuitgeverij. Tot zijn fonds gaat ook het panorama van Middelburg behoren waarvan de eerste uitgave van 1616 dateert. Aan François Schillemans, plaatsnijder in Middelburg, wordt in genoemd jaar door de Staten Generaal het recht verleend gedurende vier jaren ‘de stad Middelburg in vier kooperen platen gesneden’ te verkopen. Van de eerste uitgave is geen exemplaar bekend dan alleen het nagenoeg identieke, in een slechte staat verkerend panorama in een kasteel in Zweden met vermelding van de naam van Claes Jz. Visscher. Wennekes acht het op goede gronden waarschijnlijk dat het bezoek van de keurvorst Frederik V van de Palts aan Zeeland de aanleiding is geweest tot de uitgave van dit panorama. Schillemans heeft vermoedelijk gewerkt naar tekeningen van de bekende Adriaen Pz. van de Venne. Het is Visscher geweest die, waarschijnlijk na het vertrek van Schillemans, de koperplaten heeft overgenomen. Zijn zoon, Nicolaas Visscher I, heeft het panorama tussen 1652 en 1660 opnieuw uitgegeven met aanvulling van nieuwe gebouwen en toevoeging van gravures van stadhuis en Oostkerk (voor opneming van deze gravures werd het panorama ingekort). De laatste versie, thans opnieuw uitgegeven, is van omstreeks 1671.

Wij hebben de stand van de reproductietechniek genoemd, maar geldt dit ook voor deze nieuwe uitgave? Jammer genoeg niet. Men moet deze uitgave maar eens vergelijken met de sterk verkleinde en niet volledige editie in De monumenten van Middelburg van W.S. Unger, tijdens de tweede wereldoorlog verschenen (twee drukken). De vergelijking valt in het voordeel van laatstgenoemde uit. Op het thans verschenen panorama is de voorgrond in het centrum (Abdijtoren) te zwart aangezet met als gevolg dat de schepen en andere objecten ‘dichtgelopen’ zijn. Het vierde blad daarentegen is te licht afgedrukt. Op een panorama van een in die tijd van leven bruisende stad is veel te zien. Wennekes heeft nauwkeurig de verschillende staten bekeken en de veranderingen genoteerd. Op de tweede uitgave: 1652/60 zijn de figuren in de lucht verdwenen en wolkenformaties toegevoegd. Op het derde blad van deze uitgave is de in die tijd gebouwde Oostkerk bijgegraveerd, een blik vanger tot op de dag van heden. De familie Visscher heeft het gewijzigde stadsbeeld goed bijgehouden. Dat geldt ook voor de uitgave van c. 1671.

In de nieuwe uitgave is de ontdekking verwerkt dat tot het panorama de gravures behoren van het stadhuis van Middelburg en van de pas gebouwde Oostkerk. Zij flankeren het panorama. De Oostkerk was het paradepaard van de magistraat, een monument in het nieuwe stadsgedeelte, en samen met het stadhuis kerk en staat symboliserend. Zoals het behoorde zijn aan deze uitgave de verklarende teksten in Latijn, Frans en Nederlands toegevoegd met de bewaard gebleven bovenrand. Al met al een geslaagde uitgave van het Zeeuwsch Genootschap met een goede toelichting van de archivist Wennekes. Deze wordt zelfs besloten met een instructie voor de montering.
M.P. de Bruin (in: Carte tresoor, 1986, nr. 2, p. 41-42)