Aanwinst: schelpenkast van de Vereniging Rembrandt

17 januari 2025

Van de Vereniging Rembrandt mocht het KZGW deze maand een zeer uniek stuk ontvangen: een 18e-eeuws mahoniehouten verzamelaarskast met laden waarin schelpen verzameld zijn, deels met 18e-eeuwse aantekeningen. De kast maakt onderdeel uit van de nalatenschap  van mevrouw M.A. Brouwer-van Visvliet. Er zitten veel Zeeuwse objecten in en de kast heeft dus waarschijnlijk ook een Zeeuwse herkomst. Onze conservator Gerard Heerebout schreef er het volgende over:

De schelpenkast uit het einde van de 18e eeuw

De fysicotheologie leerde dat God niet alleen bestudeerd kon worden door zijn verhalen (de bijbel), maar ook door zijn werken (de schepping). Dat was mede een reden waarom men de natuur begon te onderzoeken. Men ontdekte allerlei verbanden en was onder de indruk van het vernuft waarmee de schepping in elkaar stak. De grote man in ons land was Bernard Nieuwentijt; de grote popularisator was J.F. Martinet met zijn vierdelige serie: Katechismus der natuur (eerste druk 1777-1779). De maatschappelijke bovenlaag (geleerden, kooplieden en bestuurders) begon mede om die reden ook met het verzamelen van voorwerpen uit de natuur. Hoe meer en hoe mooier hoe beter, natuurlijk. Uit verkoopcatalogi weten we hoe rijkgevuld de naturaliakabinetten waren: echte wonderkamers.

Er moest natuurlijk wel enige ordening aangebracht worden in de voorwerpen uit de natuur en er verschenen uitgebreide catalogi waarin gepoogd werd een systeem voor de planten en dieren en gesteenten te ontwerpen. Uiteindelijk zou het systeem van Linnaeus het begin van de taxonomie worden. Uitgangspunt is de 10e druk uit 1758 van zijn boekenserie Systema Naturae, de eerste druk die volkomen binominaal was (alle soorten kregen een geslachtsnaam en een soortnaam). In alle kabinetten werden in toenemende mate alle voorwerpen van een naam voorzien en veel eigenaren publiceerden ook lijsten met wat er in hun kabinet aanwezig was. Er ontstond ruilverkeer.

Briefjes 

Nu onze kast. In de boedel, nagelaten aan de Vereniging Rembrandt, bevond zich het nodige Zeeuws materiaal schreef Geert-Jan Janse, directeur en uit Middelburg afkomstig. Dat, gevoegd bij het feit dat ik op de foto’s van de schelpenlades wat schelpen zag die alleen maar in Zeeland verzameld konden zijn, maakt dat een Zeeuwse herkomst heel waarschijnlijk is. Ik doorzocht het boek van Engel over Dutch Zoological Cabinets and Menageries en ook een artikel van Van Benthem Jutting over 18e-eeuwse Zeeuwse kabinetten, maar kon geen mogelijke eigenaar vinden. Ook met de gepubliceerde catalogus van veilingen van Zeeuwse kabinetten kwam ik niet verder. Mijn zoektocht gaat verder, want er zijn meer bronnen.

Over de ouderdom van de collectie kan ik wel iets zeggen. In die tijd was het gebruikelijk om de wetenschappelijke naam op een papiertje te schrijven, dat op te vouwen en in de schelp te stoppen. Er is een aantal van deze papiertjes aanwezig. Een paar namen zijn van Linnaeus, dus die briefjes moeten na 1758 geschreven zijn, een briefje verwijst naar een naam, gebaseerd op een boek uit 1784. En, het meest fascinerend is een briefje waarop staat dat in een spons uit Vlissingen een schelpje gevonden werd, gedateerd 7 mei 1790 en de letters J.A.P. Even dacht ik: J.A. van de Perre, maar die ging een paar maanden eerder dood (en in de veilingcatalogus van zijn verzameling staan geen schelpen).

Een bijzondere aanwinst

Een bijzondere aanwinst, een 18e-eeuwse schelpenverzameling in een mahoniehouten kast uit die tijd, hoogstwaarschijnlijk uit Zeeland, gedeeltelijk nog voorzien van de oorspronkelijke etiketten, met schelpen uit de hele wereld is echt een unicum. Zodra het binnen is kan ik het materiaal beter bestuderen en ik hoop dat ik uiteindelijk de eerste eigenaar op zal kunnen sporen en iets zal kunnen zeggen over de opbouw van de collectie door de tijd heen.

Wilt u meer informatie over gerelateerde objecten in de collectie van het KZGW? Ga dan naar de collectie online.

Bron: Gerard Heerebout, conservator Naturalia van het KZGW
Foto’s: o.a. Marianne Gossije