Collectie Online: Reimerswaal en het eiland Wulpen op de kaart van Zeeland van Jacob van Deventer

15 juli 2022

Jacob van Deventer tekende in de jaren 1540 de kaart van Zeeland. Het werk van deze cartograaf werd in de jaren daarna als zeer betrouwbaar gekenmerkt, een reputatie er voor zorgde dat hij in opdracht van eerst Karel V en later diens zoon en opvolger Filips II meer dan 200 steden in de Noordelijke en Zuidelijke Nederlanden in kaart mocht brengen. Recent onderzoek, waarin dit zestiende-eeuwse werk met moderne technieken is gecontroleerd, wijst uit dat de kaarten van Jacob Van Deventer inderdaad in hoge mate betrouwbaar zijn. In de collectie van het KZGW bevindt zich een fraai exemplaar van de Zeelandkaart van Van Deventer. Het is een pagina uit de wereldatlas Theatrum orbis terrarum van A. Ortelius uit 1571.

Over hetgeen te zien is op de kaart kunnen vele verhalen worden verteld. Vooral die van de verdwenen steden en eilanden van Zeeland. Bijzonder is het overstroomde land tussen het huidige Zuid-Beveland en Tholen, met de stad Reimerswaal. Door de stormvloeden in de eerste helft van de zestiende eeuw kwam deze stad geïsoleerd te liggen te midden van het overstroomde land. In de eeuwen daarna zou Reimerswaal helemaal verdwijnen in de Schelde. Op de kaart van Van Deventer is de situatie rond 1540 goed te zien (zie de inzet rechtsboven).

Een bijzonder eiland dat in dezelfde tijd verdween was Wulpen, gelegen tussen het huidige Zeeuws-Vlaanderen en Walcheren. In de tweede helft van de Middeleeuwen waren er maar liefst vijf dorpen op dit eiland. De stormvloeden in de dertiende, veertiende, vijftiende en zestiende eeuw zorgden ervoor dat het eiland onder de zeespiegel verdween. Op de kaart van Van Deventer is het nog te zien (zie de inzet links). De meeste dorpen waren toen al verdwenen.

Het eiland heeft een belangrijke rol in de Kudrunsage, een heldenepos dat zich afspeelt in de vroege middeleeuwen. Jan Kuipers schreef er een verhaal over:

Een koning sneuvelt op Wulpen
door Jan Kuipers
(eerder gepubliceerd op Zeeuwse Ankers)

Het verdronken eiland Wulpen voor de kust van West Zeeuws-Vlaanderen speelt een belangrijke rol in de Kudrunsage, een belangrijk heldenepos dat zich afspeelt in de vroege middeleeuwen. Wulpen was het aanzienlijkste eiland van het drietal Wulpen, Schoneveld en Koezand. Wulpen lag het zuidelijkst, Schoneveld ten noorden en Koezand ten noordwesten ervan.

Opgeslokt door de zee
Schoneveld werd het eerst door de zee opgeslokt; na overstroming in 1375 wordt het niet meer in de bronnen vermeld. De onbesliste zeeslagen op de Vlakte van Schoneveld (1673), waarin de uit Vlissingen afkomstige vlootvoogd Michiel de Ruyter een gecombineerde Engels-Franse vloot afsloeg, deden de naam Schoneveld lang voortleven. De zandbank zelf, de Vlakte van Schoneveld of Schoneveldsbank, bestaat ook nog. De opwas Koezand werd in 1237 ter bedijking uitgegeven en in 1244 ingepolderd. Nadat het eiland aan Wulpen was vastgedijkt, verdween het daarmee in 1570 vrijwel geheel in de golven.

Wulpen tenslotte bevatte verschillende dorpen en werd, net als de twee zustereilanden, zo geteisterd door storm en overstroming dat men aan het begin van de zestiende eeuw al de ondergang voorzag. In 1516 werd het laatste parochiedorp, Sint Lambert-Wulpen, verwoest. De laatste resten van Wulpen en Koezand verdwenen aan het eind van de zeventiende eeuw.

Slag op het Wulpenzand
Wulpen leeft voort in de literaire geografie, dankzij zijn rol in de Kudrun- of Gudrunsage. Dit omstreeks 1240 ontstane Duitse werk is na het Nibelungenlied het belangrijkste Germaanse heldenepos. De erin beschreven slag op het Wulpenzand herinnert vermoedelijk aan de strijd tegen de Vikingen ter plaatse in de negende eeuw. Het is een grimmig en tot de verbeelding sprekend verhaal. De veldslag werd uitgevochten tussen koning Hettel van Hegelingen en Herwig van Seeland aan de ene zijde, en aan de andere kant Har(t)mut van Normandië, die Hettels dochter Kudrun ontvoerd en gegijzeld had. Het rijk van Hettel strekte zich langs de Noordzee uit, van Denemarken tot aan de Friese landen. Na de ontvoering trok Hettel met zijn leger naar de kust, waar ‘Selant’ lag, en zette de vluchtende Normandiërs na. Schepen hiervoor nam Hettel van toevallig ankerende pelgrims af.

Eindelijk bevrijd
Niet lang nadat Harmut met zijn leger op Wulpen landde om te rusten, doken de zeilen van Hettels krijgsmacht op aan de horizon. Over de details van de bloedige slag die volgde is het Kudrunlied vaag; wel vernemen we dat koning Hettel sneuvelde in de strijd en dat Kudrun gevankelijk werd meegevoerd naar Normandië. Om Hettel te gedenken besloot zijn zoon Ortwin een klooster op Wulpen te bouwen: het begin van een bloeiperiode van eeuwen. Herwig bevrijdde Ortwins zuster pas vele jaren later, en trouwde met haar.

Een ander martiaal feit uit Wulpens vroege geschiedenis wortelt in iets vastere grond: op Wulpen zouden ook schepen zijn gebouwd die dienst deden bij de Normandische invasie van Engeland in 1066, toen Willem de Veroveraar door zijn overwinning bij Hastings de Engelse kroon verwierf.

Illustraties
Kaart van Zeeland (1542-1546) door Jacob van Deventer. Collectie Online ZI-I-0060.
Kudrun wordt weggevoerd. Illustratie van Johannes Gehrts (1885).

Literatuur
K.E. Freitag, Wulpen, in: Archief. Middelburg, 1927, p. 7-16.
W. Fröhlich, Die Gudrunsage. Cambridge 1936.
Jan J.B. Kuipers, Zeeuws verdronken land in vogelvlucht / Wulpen en het krijgsbedrijf, in: Jan J.B. Kuipers (eindred.), Sluimerend in slik; verdronken dorpen en verdronken land in zuidwest Nederland. Vlissingen, 2004, p. 42-47.